: آیا اساسا ً اسلام دین صلح است یا جنگ و جهاد؟

اسلام – دین – صلح – جهاد - جنگ

پاسخ اجمالی:

اسلام هم دین صلح است و هم جهاد هرکدام جای خودش دارد وقتی دین و جان و ناموس در خطر است برای حفظ آن حتی اگر لازم باشد باید جنگید.

پاسخ تفصیلی:

برای توضیح کامل پاسخ پرسش یاد شده مناسب است به چند اصل اشاره کنیم :

1. اصل اولیه در اسلام، بر صلح و دوستی استوار است.اسلام به رغم تبلیغات بی‏پایه مدعیان بداندیش، دین جنگ و خشونت نیست، بلکه دین صلح و نوع دوستی و برادری است. آیاتی از قرآن کریم گواه روشن این مدعاست:

الف) «یا أَیُّها الَّذِینَ آمَنُوا ادْخُلُوا فِی السِّلْمِ کافَّةً وَلا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّیْطانِ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ»؛[1] «ای کسانی که ایمان آورده‏اید! همگی به صلح و سلم و اطاعت درآیید و گام‏های شیطان را دنبال مکنید که او برای شما دشمنی آشکار است».

در این آیه کریمه به مؤمنان فرمان داده شده تا راه صلح و اتحاد و زندگی مسالمت‏آمیز را در پیش گیرند و با هم به دژ مستحکم سازگاری و وحدت درآیند و این «راه انبیا علیهم السلام» است. در برابر، از اختلاف و تفرقه (راه شیطان) نهی شده است.

ب) «وَ إِنْ طائِفَتانِ مِنَ المُؤْمِنِینَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَیْنَهُما ..»؛[2] «و اگر دو طایفه از مؤمنان با هم بجنگند، میان آن دو را اصلاح دهید». در این آیه کریمه نیز ایجاد صلح و برادری میان مؤمنان درگیر با یک‏دیگر خواسته شده است.

ج) «إِنَّمَا المُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَیْنَ أَخَوَیْکُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ»؛[3] «در حقیقت مؤمنان با هم برادرند، پس میان برادرانتان را سازش دهید و از خدا پروا بدارید. امید که مورد رحمت قرار گیرید». بر پایه این آیه کریمه همه مؤمنان در جامعه اسلامی با هم برادر و موظفند صلح و برادری را بین خود گسترش دهند. جامعه اسلامی در چنین وضعی مورد رحمت الهی قرار می‏گیرد.

د) «وَالصُّلْحُ خَیْرٌ»؛[4] «و سازش بهتر است». این آیه نیز گرچه درباره مسایل خانوادگی است، به روشنی صلح و صفا را راه مؤمنان می‏داند و به تعبیر علامه طباطبایی قدس سره صلح را «برنامه جهانی اسلام» اعلام می‏کند.[5]

ه) «وَ إِنْ جَنَحُوا لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَها وَتَوَکَّلْ عَلی اللَّهِ ..»؛[6] «و اگر به صلح گراییدند، تو [نیز] بِدان گرای و بر خدا توکل کن که او شنوای داناست». اگر آنان (کافران) پیشنهاد صلح و سازش دادند، دولت اسلامی باید آن را بپذیرد.

و) «.. فَإِنِ اعْتَزَلُوکُمْ فَلَمْ یُقاتِلُوکُمْ‏وَأَلْقَوْا إِلَیْکُمُ السَّلَمَ فَما جَعَلَ اللَّهُ لَکُمْ عَلَیْهِمْ سَبِیلًا»؛[7] «پس اگر از شما کناره‏گیری کردند و با شما نجنگیدند و طرح صلح افکندند، [دیگر] خدا برای‏تان راهی [برای تجاوز] بر آنان قرار نداده است». اگر منافقان از جنگ کناره‏گیری و اظهار صلح کردند خداوند دیگر اجازه نبرد با آنان نمی‏دهد.

ز) «لا یَنْهاکُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِینَ لَمْ یُقاتِلُوکُمْ فِی الدِّینِ وَلَمْ یُخْرِجُوکُمْ مِنْ دِیارِکُمْ أَنْ‏ تَبَرُّوهُمْ وَتُقْسِطُوا إِلَیْهِمْ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ المُقْسِطِینَ»؛[8] « [اما] خدا شما را از کسانی که در [کار] دین با شما نجنگیده و شما را از دیارتان بیرون نکرده‏اند، باز نمی‏دارد که با آنان نیکی کنید و عدالت ورزید، زیرا خدا دادگران را دوست می‏دارد».

گرچه اعتقاد کافران و مشرکان مبغوض خداست؛ رهنمود روشن آیه این است که کافران و مشرکانی که به جامعه اسلامی آسیبی نمی‏رسانند و توطئه نمی‏کنند می‏توانند مورد لطف قرار گرفته، از رفتار نیک و عادلانه مسلمانان بهره‏مند شوند.

ح) «قُلْ یا أَهْلَ الکِتابِ تَعالَوْا إِلی‏ کَلِمَةٍ سَواءٍ بَیْنَنا وَبَیْنَکُمْ أَلّا نَعْبُدَ إِلّا اللَّهَ وَلا نُشْرِکَ بِهِ شَیْئاً وَلا یَتَّخِذَ بَعْضُنا بَعْضاً أَرْباباً مِنْ دُونِ اللَّهِ ..»؛[9] «بگو: ای اهل کتاب! بیایید بر سرِسخنی [گراییم‏] که میان ما و شما یک‏سان است: این‏که جز خدا را نپرستیم و چیزی را شریک او نگردانیم و بعضی از ما برخی دیگر را به جای خدا به خدایی نگیرد ..».

در این آیه همه موحدان جهان به اصل مشترک یعنی توحید فرا خوانده شده‏اند تا بتوانند در کنار یک‏دیگر زندگی مسالمت‏آمیزی داشته باشند.

2. در اسلام سخن از دوگونه جهاد است: یکی جهاد دفاعی و دیگری جهاد ابتدایی. اولین آیات مربوط به جهاد در قرآن که در سال دوم ورود پیامبر به مدینه نازل شده، مربوط به جهاد دفاعی مسلمانان است. خداوند در این آیات می فرماید:" أُذِنَ لِلَّذِینَ یُقَتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُواْ وَ إِنَّ اللَّهَ عَلی‏ نَصْرِهِمْ لَقَدِیرٌ؛[10] به کسانی که جنگ بر آنان تحمیل گردیده، اجازه جهاد داده شده است چرا که مورد ستم قرار گرفته‏اند و خدا بر یاری آنها تواناست.

در آیه بعد تاکید می کند که بدان علت به مسلمانان اجازه جهاد داده شده که از خانه های خود بدون دلیل اخراج شده و تنها جرم آنان این بوده که خدای یکتا را پروردگار خود می دانند. خداوند در این آیه، فلسفه دیگری نیز برای جواز جهاد بیان می کند و آن این است که اگر امکان جهاد وجود نداشته باشد، نه تنها مساجد بلکه عبادتگاه های دیگر ادیان نیز ممکن است تخریب شوند[11].

در آیه صد و نود سوره بقره نیز به مسلمان‌ها فرمان نبرد با کسانی صادر شده که با آنها می‌جنگند. و در آیة سی و شش سوره توبه، خداوند خواهان پیکار دسته جمعی مسلمین با مشرکین می‌باشد، به این علت که آنها به طور جمعی به جنگ با مسلمان‌ها پرداخته‌اند.
از ملاحظه این آیات بدست می‌آید که یکی از اهداف اصلی اسلام در جهاد، دفاع مشروع در برابر بیگانگانی است که زندگی مسلمین را مورد تهدید جدی قرار داده‌اند.([12])

قسم دوم از جهاد، جهاد ابتدایی است. جهاد ابتدایی در جایی بر مسلمان‌ها واجب می‌شود که عده‌ای از مسلمان‌ها تحت فشار و آزار مشرکان باشند. یا آن‌که زورمداران و حاکمان خودسر مردم را در بند کشیده یا راه آزاد اندیشی آنان را سدّ نمایند، در این موارد نیز اسلام جهت آزادی انسانها و انسانیت، اجازه جهاد داده است. و هر عقل سلیمی در اینگونه موارد، تاکید می کند باید از انسان و انسانیت دفاع کرد.

اگر کسی در بیابان یا خیابان، به دیگران ظلم کند، بر هر کس که می تواند لازم و واجب است تا جلوی ستمگر ایستاده و داد مظلوم را از او بستاند.

در مشروعیت جهاد دفاعی که هیچ تردیدی وجود ندارد و همه انسانها با هر ایده و عقیده آن را جایز بلکه لازم می دانند . جهاد ابتدایی نیز علاوه بر آن که نیازمند اذن و اجازه امام معصوم یا ولی فقیه است، این نوع جهاد نیز در واقع دفاع از ارزشهای دینی، ملی و انسانی و در یک کلام جهت رهایی بشریت است.([13])
3. تصور نشود که جهاد ابتدایی، به معنای وادار نمودن مردم به پذیرش دین است. زیرا ، پیروی از شریعت مبتنی بر پذیرش عقل و تسلیم قلب است و دین اجباری هیچ ارزشی ندارد. در جهاد ابتدایی هیچگونه تهدید و زوری جهت پذیرش اسلام انجام نمی‌شود. آنچه در این‌باره تحقق می‌یابد ایجاد زمینه‌های مناسب جهت گرایش به دین است. اسلام دیوارها و موانعی که راه تفکر مردم درباره‌ی حقیقت اسلام را بسته است از میان برداشته و تیره‌گی‌هایی که روی حقیقت را پوشانده کنار می‌زند. پس از آن مردم آزاد خواهند بود تا از آن تبعیت نمایند یا آن را نپذیرند.

در صورت پذیرش اسلام ک مسئله روشن است ولی اگر نخواهند اسلام را بپذیرند، اگر دارای دینی آسمانی باشند می توانند آزادانه مسیر دینی خود را ادامه دهند و همانگونه که مسلمانان مالیات دینی(خمس و زکات) می پردازند آنان نیز مالیات (جزیه) بپردازند ولی اگر پیرو ادیان آسمانی نیستند، حق ندارند جامعه اسلامی را فاسد و علنا از کفر و شرک تبلیغ و آن را ترویج کنند . البته عقیده قلبی آنان هر چه باشد، به هیچ وجه قابل اجبار نیست.

[1] ( 1). بقره، آیه 208

[2] ( 1). حجرات، آیه 9

[3] ( 2). همان، آیه 10

[4] ( 3). نساء، آیه 128

[5] ( 4). خلاصه تعالیم اسلام، ص 179

[6] ( 5). انفال، آیه 61

[7] ( 6). نساء، آیه 90

[8] ( 1). ممتحنه، آیه 8

[9] ( 2). آل عمران، آیه 64

[10] - حج،39

[11] رک: حج،40

[12] - ر.ک: مفاهیم القرآن، جعفر سبحانی، ج 7، ص 495، مؤسسه امام صادق، 1412،

[13] - رک: مجموعه آثار، شهید مطهری، ج 20، بخش جهاد، ص 223، صدرا، دوم، ص 81